अविष्कार : एक संकल्पना
राज्यस्तरीय आंतरविद्यापीठ संशोधन स्पर्धा महाराष्ट्राचे माननीय राज्यपाल कार्यालय आणि महाराष्ट्र राज्यातील विद्यापीठांचे कुलपती श्री. एस. एम. कृष्णा 2006 मध्ये एक अतिशय अनोखी उपाधी म्हणजे ” आविष्कार”
तेव्हापासून, संमेलनाने ज्ञानाच्या अनेक अनपेक्षित क्षेत्रांचे अनावरण करण्यासाठी हजारो संशोधन मनांना गुंतवून ठेवले आहे. संमेलनामुळे समविचारी संशोधकांना जोडण्यात मदत झाली आहे, नवीन कल्पनांचा शोध घेण्याची भावना निर्माण झाली आहे आणि अनेक समस्यांवर तोडगा निघाला आहे.
कुलपती कार्यालयाकडून दरवर्षी ‘आविष्कार’ या संस्थेची सुरुवात करण्याचा उद्देश विविध विद्यापीठांतील तरुणांना व्यासपीठ उपलब्ध करून देणे आणि संशोधनाची वृत्ती समजून घेण्यासाठी मदतीचा हात पुढे करणे आणि वैज्ञानिक ज्ञान संपादन करणे हा आहे आणि त्यामुळे विकासाच्या कारणासाठी परिवर्तन घडवून आणणे. हे तरुण आणि शिक्षकांना सामाजिक विकासाप्रती त्यांची जबाबदारी समजून घेण्यास शिक्षित करेल.
संशोधन विकास समजून घेण्याचे प्रशिक्षण क्षेत्रातील तज्ञांद्वारे प्रदान केले जाईल. तरुण प्रतिभावान तरुण आपली ऊर्जा, प्रशिक्षित कौशल्ये आणि वचनबद्धतेने उद्याचे वैज्ञानिक सिद्ध होतील. महाराष्ट्रातील विद्यापीठातील सर्व तरुणांना विशेषतः समाजाच्या उन्नतीसाठी आणि सर्वसाधारणपणे राष्ट्रीय विकासासाठी आत्मसात केलेल्या वैज्ञानिक कौशल्यांच्या रूपात माइट्स चालू ठेवण्याचे आवाहन करण्यात आले आहे.
राज्य सरकारचे माननीय मंत्री, कुलगुरू, बीसीयूडीचे संचालक, प्रतिभावान तरुणांसह तरुण संशोधक म्हणून इतर कार्यकत्रे आणि सर्व भागधारकांच्या पाठिंब्याने अविष्कार हा कार्यक्रम तरुणांमध्ये संशोधनाची वृत्ती विकसित करण्याचे आव्हान नक्कीच पूर्ण करेल, अशा प्रकारे अविष्कारची थीम सिद्ध करतील तयार करा, टिकवून ठेवा आणि समृद्ध करा.
संशोधन हे मुळात आधुनिक युगात सुसज्ज प्रयोगशाळा आणि अशा इतर पायाभूत सुविधांच्या सहाय्याने नाविन्यपूर्ण विचारांचे परिणाम आहे. शैक्षणिक संस्थेने योग्य वयात ते उपलब्ध करून दिल्यास, ते केवळ उपक्रमांना चालना देणार नाही तर विद्यार्थ्यांना त्यांच्या संबंधित क्षेत्रातील प्रशंसित संशोधक म्हणून ओळखण्यास मदत करेल. विद्यापीठांमध्ये होत असलेल्या संशोधनाच्या दर्जाबाबत बरीच चर्चा होते. संशोधनाचा दर्जा वाढवण्याबाबत नेहमीच चिंता व्यक्त केली जाते.
संशोधनामुळे ज्ञानाचे नवीन क्षेत्र समजून घेणे सुलभ होते. हे संशोधन समाज आणि विद्वानांना गंभीरपणे विचार करण्यास आणि विविध समस्यांवर उपाय शोधण्यास सक्षम बनवते. संशोधन मूल्ये रुजवण्यात शिक्षण व्यवस्थेची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणात उच्च शिक्षण संस्थांमधील संशोधनाला प्राधान्य दिले आहे.
शैक्षणिक संशोधन हा बहुतांश ज्ञान समाजातील उच्च शिक्षण प्रणालीचा अविभाज्य भाग आहे. संशोधनाला प्राधान्य देण्यासाठी उच्च शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी संशोधनात स्वतःला गुंतवून घेण्यास प्रोत्साहित केले पाहिजे. तपशीलवार संशोधनाद्वारे, विद्यार्थी गंभीर विचार कौशल्य तसेच प्रभावी विश्लेषणात्मक, संशोधन आणि संप्रेषण कौशल्ये विकसित करतात जी जागतिक स्तरावर शोधली जातात आणि आश्चर्यकारकपणे फायदेशीर असतात.
अविष्कारची मूलभूत संकल्पना
✓ विद्यापीठातील तरुणांच्या लपलेल्या नाविन्यपूर्ण वैज्ञानिक प्रतिभा आणि क्षमता ओळखणे,
✓ उच्च शिक्षण व्यवस्थेतील तरुण आणि शिक्षकांमध्ये संशोधनाची वृत्ती निर्माण करण्यासाठी संधी उपलब्ध करून देणे;
✓ प्रतिभावान संशोधकांना राष्ट्रीय/आंतरराष्ट्रीय कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहन देणे;
✓ किरकोळ आणि प्रमुख संशोधन प्रकल्पांमध्ये शिक्षकांचा समावेश करणे आणि अशा प्रकारे संशोधन विकासात योगदान देणे;
✓ निवडक तरुण संशोधक आणि शिक्षकांना नाविन्यपूर्ण संशोधन विकासासाठी फेलोशिप/शिष्यवृत्तीच्या स्वरूपात आर्थिक सहाय्य प्रदान करणे.
कुलपती कार्यालयाकडून दरवर्षी ‘आविष्कार’ या संस्थेची सुरुवात करण्याचा उद्देश विविध विद्यापीठांतील तरुणांना व्यासपीठ उपलब्ध करून देणे आणि संशोधनाची वृत्ती समजून घेण्यासाठी मदतीचा हात पुढे करणे आणि वैज्ञानिक ज्ञान संपादन करणे हा आहे आणि त्यामुळे विकासाच्या कारणासाठी परिवर्तन घडवून आणणे. हे तरुण आणि शिक्षकांना सामाजिक विकासाप्रती त्यांची जबाबदारी समजून घेण्यास शिक्षित करेल.
अविष्कारची उद्दिष्टे
✓ विद्यार्थ्यांमध्ये संशोधन संस्कृती रुजवणे.
✓ मूळ आणि नवीन विचारांना प्रोत्साहन देणे.
✓ शैक्षणिक प्रतिभेच्या अभिव्यक्तीसाठी संधी प्रदान करणे,
✓ शैक्षणिक संस्था, संशोधन आणि विकास संस्था आणि उद्योग यांच्यातील परस्परसंवादाला चालना देण्यासाठी.
सहभागासाठी श्रेण्या
या स्पर्धेत महाराष्ट्र राज्यातील कृषी, बिगर कृषी, वैद्यकीय आणि तंत्रज्ञानासह सर्व विद्यापीठे सहभागी होऊ शकतात. प्रत्येक विद्यापीठ यूजी, पीजी आणि पोस्ट पीजीसाठी खालील श्रेणींमध्ये प्रवेशिका पाठवू शकते. पातळी सहभागासाठी विषय आणि प्राध्यापकांची कोणतीही सीमा नाही. कोणत्याही शाखेतील कोणताही विद्यार्थी खालीलपैकी कोणत्याही एका वर्गात सहभागी होऊ शकतो.
✓ मानवता, भाषा, ललित कला इ.
✓ वाणिज्य, व्यवस्थापन, कायदाड.
✓ शुद्ध विज्ञान
✓ कृषी आणि पशुसंवर्धन
✓ अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान
✓ औषध आणि फार्मसी
वयमर्यादा
✓ यू. जी. स्तर श्रेणी: 25 वर्षांपर्यंत
✓ पी. जी. स्तर श्रेणीः 30 वर्षापर्यंत
✓ पोस्ट पी.जी. स्तर (M.Phil. / Ph. D.): वयोमर्यादा नाही
अविष्कारचे स्तर
पहिला टप्पा : महाविद्यालय/संस्था स्तरावरील स्पर्धाः सर्व महाविद्यालये आणि संस्था त्यांच्या महाविद्यालयांमध्ये संशोधन प्रकल्प स्पर्धा आयोजित करतात आणि विभागीय स्पर्धासाठी निवड करण्यासाठी त्यांचा वापर करतात.
दुसरा टप्पाः विभागीय स्तरावरील स्पर्धाः विद्यापीठे महाराष्ट्रातील विविध ठिकाणी त्यांच्या आवश्यकतेनुसार विभागीय/प्रादेशिक स्तरावरील स्पर्धांचे आयोजन करतात. या स्पर्धेसाठी विद्यार्थ्यांनी महाविद्यालयाच्या प्राचार्यामार्फत नोंदणी करावी, असे आवाहन करण्यात आले आहे. स्पर्धेदरम्यान विविध विषयातील तज्ज्ञांची व्याख्यानेही आयोजित केली जातात.
तिसरा टप्पाः विद्यापीठ स्तरावरील स्पर्धाः राज्यस्तरीय स्पर्धेसाठी विविध विभागातील स्पर्धक विद्यार्थ्यांची निवड करण्यासाठी, विद्यापीठे विद्यापीठ स्तरावरील स्पर्धांचे आयोजन करतात. विभागीय स्पर्धांमधून निवडलेल्या विद्यार्थ्यांना विद्यापीठ स्तरावरील स्पर्धेत भाग घेण्याची परवानगी आहे. स्थळ, तारीख आणि वेळ यासह स्पर्धेची तपशीलवार माहिती महाविद्यालयांच्या प्राचार्यांना तसेच विभागीय समन्वयकांना कळवली जाईल.
चौथा टप्पाः राज्यस्तरीय स्पर्धा : महाराष्ट्राच्या राज्यपाल कार्यालयाच्या निर्देशानुसार तीन दिवस राज्यस्तरीय स्पर्धा आयोजित करण्यात आली आहे. होस्ट युनिव्हर्सिटी टीम सदस्यांना स्थानिक आदरातिथ्य प्रदान करते आणि प्रदर्शन आणि संशोधन प्रकल्पांच्या प्रदर्शनासाठी पायाभूत सुविधा देखील प्रदान करते.
दिवस 1: प्रदर्शनाच्या स्वरूपात संशोधन प्रकल्पांचे पोस्टर/मॉडेल डिस्प्ले तीन न्यायाधीशांद्वारे पार पाडले जातील, ही प्राथमिक फेरी आहे.
दिवस 2: प्रत्येक श्रेणीतील निवडक/लघु सूचीबद्ध संशोधन प्रकल्पांच्या विद्यार्थ्यांसाठी एलसीडी वापरून तोंडी सादरीकरण.
दिवस 3: संबंधित क्षेत्रातील संशोधन प्रकल्पांच्या विविध पैलूंवर प्रख्यात न्यायाधीशांचे प्रवचन आणि त्यानंतर संध्याकाळी पारितोषिक वितरण समारंभ.
– डॉ. तुलसीदास निंबेकर
प्राचार्य, ल. मा. कॉलेज ऑफ फार्मसी, आमगाव जि. गोंदिया.
