विदर्भाच्या विकासाचा आधारस्तंभ
गोंदिया-भंडारा जिल्ह्याच्या परिवर्तनाचे शिल्पकार
एक दूरदर्शी नेता, समाजसेवक आणि शिक्षणप्रेमी व्यक्तिमत्त्व
गोंदिया : पूर्व विदर्भाच्या शैक्षणिक आणि कृषी विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावणारे, समाजसेवेच्या कार्यासाठी आयुष्य वेचणारे, आणि शिक्षण व हरित क्रांतीचे जनक म्हणून ओळखले जाणारे स्वर्गीय मनोहरभाई पटेल यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी ठरते. शिक्षणाचा प्रसार आणि शेतीसाठी सिंचन प्रकल्प उभारून त्यांनी हजारो लोकांचे जीवन उन्नत केले. गोंदिया-भंडारा जिल्ह्यातच नव्हे, तर संपूर्ण विदर्भात त्यांची स्मृती मोठ्या आदराने घेतली जाते.
बालपण व संघर्षमय सुरुवात : ९ फेब्रुवारी १९०६ रोजी गुजरातमधील खेडा जिल्ह्यातील नडियाद येथे मनोहरभाई पटेल यांचा जन्म झाला. त्यांचे वडील बाबरभाई धरमदास पटेल आणि आई जीताबेन बाबरभाई पटेल यांच्याकडे फारशी संपत्ती नव्हती. घरच्या हलाखीच्या परिस्थितीमुळे त्यांना केवळ चौथी पर्यंत शिक्षण घेता आले.
लहान वयातच त्यांनी कष्ट करण्यास सुरुवात केली. मामाच्या ओळखीने त्यांना मोहनलाल हरगोविंददास यांच्या कंपनीत नोकरी मिळाली, जिथे त्यांना वार्षिक फक्त ९६ रुपये वेतन मिळत असे. मात्र, त्यांच्या कार्यतत्परतेमुळे त्यांना लवकरच प्रगतीची संधी मिळाली आणि ते तिरोडा (इंदोरा) येथे सहायक व्यवस्थापक झाले. काही काळानंतर त्यांची गोंदियाला बदली झाली, जिथे त्यांनी आपल्या कुशल नेतृत्वाने व्यवस्थापन सुधारले आणि कंपनीच्या प्रगतीस हातभार लावला.
व्यवसायातील यशस्वी वाटचाल : गोंदियात मामा जेठाभाई पटेल यांच्या प्रेरणेने त्यांनी तंबाखू आणि विडी व्यवसाय सुरू केला. द्वितीय महायुद्धाच्या (१९३९-४५) कठीण काळात त्यांनी कोलकात्यात राहून उद्योग वाचवण्याचा धोका पत्करला आणि संपूर्ण ईशान्य भारतात विड्यांच्या विक्रीत मोठी वाढ केली. दररोज अडीच कोटी विड्या तयार होऊ लागल्या आणि व्यवसाय तेजीत गेला.
समाजसेवेची सुरुवात आणि शिक्षणाचा प्रसार : उद्योगात स्थिरता मिळाल्यावरही त्यांच्या मनात समाजसेवेची तळमळ कायम होती. १९२७ मध्ये गोंदियाला आलेल्या महात्मा गांधींच्या विचारांनी प्रेरित होऊन त्यांनी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. १९३७ साली गोंदिया नगरपरिषद सदस्य म्हणून निवडून आल्यानंतर त्यांनी शहराच्या विकासासाठी भरीव योगदान दिले.
१९४६ ते १९७० या २३ वर्षांच्या कार्यकाळात गोंदियाचे नगराध्यक्ष म्हणून त्यांनी अनेक लोकहिताचे प्रकल्प हाती घेतले. त्यांनी शाळा, रस्ते, दवाखाने, आणि वीजपुरवठ्यासाठी मोठी कामे केली. त्यांच्या दानातून उभारलेल्या नगर परिषद शाळेचे नाव “मनोहर म्युनिसिपल हायस्कूल” असे ठेवण्यात आले.
शिक्षणाच्या क्रांतीस सुरुवात : विदर्भातील लोकांना उच्च शिक्षणाची संधी उपलब्ध व्हावी यासाठी १९५८ साली ‘गोंदिया शिक्षण संस्था’ स्थापन केली. त्याकाळी भंडारा जिल्ह्यात उच्च शिक्षणाची संधी फार कमी होती आणि साक्षरता दर ५% पेक्षाही कमी होता. मात्र, मनोहरभाई पटेल यांच्या प्रयत्नांमुळे शिक्षण संस्था झपाट्याने वाढली आणि आज गोंदिया व भंडारा जिल्ह्याचा साक्षरता दर ९०% पेक्षा अधिक आहे.
१९६०-६१ मध्ये एकाच दिवशी २३ शाळा सुरू करणारा हा दुर्दैवाने दुर्लक्षित इतिहास आहे. पुढे १९६२ मध्ये त्यांनी या शाळा जिल्हा परिषदेला हस्तांतरित केल्या. आज या संस्थेच्या माध्यमातून हजारो विद्यार्थी देश-विदेशात मोठ्या हुद्द्यांवर कार्यरत आहेत.
हरित क्रांतीसाठी योगदान : कृषी हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे, हे लक्षात घेऊन मनोहरभाईंनी इटियाडोह, सिरपूर आणि पुजारीटोला सारखी मोठी धरणे बांधली. त्यामुळे हजारो हेक्टर जमीन ओलिताखाली आली आणि विदर्भातील शेतकऱ्यांना समृद्धीची नवी वाट मिळाली. त्यांनी केवळ रस्तेच नाही, तर ग्रामीण भागात सूतिका गृह, प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि ग्रामीण रुग्णालये स्थापन करून लोकांच्या आरोग्यासाठीही मोठे योगदान दिले.
राजकीय योगदान आणि लोकनेतृत्त्व : त्यांच्या कार्यामुळे लोकांमध्ये मोठी लोकप्रियता निर्माण झाली आणि ते १९५२ मध्ये मध्यप्रदेश विधानसभेचे आमदार म्हणून निवडून आले. १९६२ मध्ये महाराष्ट्र विधानसभेवर निवडून येताच, त्यांना भंडारा जिल्हा काँग्रेसचे अध्यक्षपद देण्यात आले. या कार्यकाळात त्यांनी गोंदिया-भंडारा जिल्ह्याच्या सर्वांगीण विकासासाठी झटून काम केले.
लोकसेवेचा अखेरचा अध्याय : समाजासाठी झटणारा हा महापुरुष १७ ऑगस्ट १९७० रोजी निधन पावला. त्यांचे जाणे हा गोंदिया आणि विदर्भासाठी मोठा धक्का होता. त्यांच्या कार्यामुळे आजही त्यांचे नाव मोठ्या आदराने घेतले जाते.
एक अजरामर वारसा : स्व. मनोहरभाई पटेल यांनी आपल्या दूरदृष्टीने शिक्षण आणि कृषी क्रांतीचा पाया रचला. त्यांच्या दानशूरतेमुळे हजारो विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षण मिळाले, हजारो शेतकऱ्यांना सिंचनाच्या सुविधा मिळाल्या, आणि गोंदिया-भंडारा जिल्ह्याचा सर्वांगीण विकास झाला.
आज त्यांच्या ११९व्या जयंतीच्या निमित्ताने त्यांच्या कार्याला अभिवादन करणे हीच खरी श्रद्धांजली आहे. त्यांचे विचार आणि कार्य पुढील पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक ठरतील.
“खऱ्या स्मरणाचा पाया कार्यातून घडतो.”
न्यूजप्रभात मीडिया टीम आणि संपादक धनराज भगत यांच्यावतीने विनम्र अभिवादन…!
(न्यूजप्रभात मीडिया च्या वतीने जयंती निमित्त उपरोक्त लेख प्रसिद्ध)
